Ondermijning ontstaat als criminelen druk zetten op de maatschappij. Een weerbaar bestuur is in staat zich te weren tegen die druk. Dat voorkomt misbruik van collectieve voorzieningen en gaat witwaspraktijken tegen. Als we ondermijning aanpakken, moeten we investeren in een integer en weerbaar openbaar bestuur!
Witwassen is handel
In de gemeente Tilburg wordt jaarlijks meer dan 800 miljoen euro winst gemaakt bij de productie van en handel in hennep. Dat bedrag is even hoog als het gemeentelijke budget van Tilburg. Over dat geld wordt geen belasting betaald: het is dus zwart geld dat witgewassen moet worden. Voor heel Nederland is ingeschat dat er zo’n 16 miljard aan vermogen wordt witgewassen. Dat geld wordt niet alleen verdiend met drugshandel, maar ook met arbeidsuitbuiting, milieudelicten en andere vermogenscriminaliteit.
Geld witwassen door het te gebruiken
Het is duidelijk dat met criminaliteit enorm veel geld te verdienen valt. Als je als crimineel gebruik wil maken van dat geld, zal je het moeten witwassen. Vaak zien we dat het wordt geïnvesteerd in vastgoed, verenigingen en bedrijven. De afgelopen periode hebben we verontrustende geluiden van de KNVB gehoord. Criminelen wassen hun geld wit via voetbalclubs. Dat zet de reguliere competitie onder druk. Dan zie je dat de maatschappij direct geraakt wordt door het criminele geld. Witwassen van crimineel vermogen ondermijnt de samenleving en de economie. Daar is niet of nauwelijks tegen te concurreren.
Ontwrichtend effect op economie en maatschappij
Als maatschappij hebben we dus last van de criminaliteit. Crimineel geld lonkt. Zo zien jongeren in achterstandswijken hoe gemakkelijk er geld verdiend wordt met de handel in drugs. “Een paar pillen verkopen kan toch geen kwaad? Ik gebruik ze zelf ook.” Het geld dat daarmee verdiend wordt, frustreert de hardwerkende burger. Hoe leg jij aan je kinderen uit, dat ze geen nieuwe fiets krijgen, als de buurjongen een scooter van zijn vader krijgt? Het risico is dat onze kinderen het criminele pad kiezen.
Faciliteren gebeurt vaak onbewust
Om hun geld wit te wassen hebben criminelen (mensen in) de maatschappij nodig. Dat zijn mensen zoals jij en ik, die gewoon hun werk doen. Zo proberen criminelen bijvoorbeeld steeds meer invloed uit te oefenen op beleid en regelgeving. Daarbij maken ze maken gebruik van ons goede vertrouwen terwijl ze hun illegale vermogen verhullen of inbrengen in de economie. Als gemiddelde ambtenaar of ondernemer ben je immers niet opgeleid om witwassen te herkennen. Gelukkig zien we steeds meer branches hun best doen om scherp te letten op het geld dat ze ontvangen. Vrijwel alle grootbanken zijn op de vingers getikt: de ABN AMRO, Rabobank en ING hebben boetes gekregen omdat ze witwassen niet voldoende tegengaan. Als reactie hebben ze inmiddels hun regels aangescherpt en ook kleinere partijen als geldwisselkantoren en pandhuizen letten steeds beter op.
Taskforce als oplossing?
Hoe pakken we de criminaliteit en haar ondermijnende effect dan aan? De Taskforce Brabant Zeeland is al tien jaar actief. Zijn taak is het intensiveren van de aanpak van ondermijnende criminaliteit. Daartoe zet hij extra middelen, capaciteit en expertise in. Dat heeft ertoe geleid dat meer ondermijning wordt aangepakt. Toch blijft, ondanks die intensivering, het probleem bestaan. Het heeft wat weg van ‘dweilen met de kraan open’. Tegelijkertijd zien we elders, zoals in Oost-Nederland, een roep om meer focus in de vorm van een taskforce. Volgens mij is dat geen structurele oplossing; met een taskforce regel je tijdelijk iets wat de samenwerkende partijen blijkbaar niet structureel voor elkaar krijgen. Als een taskforce duurzaam blijft bestaan, kan je de conclusie trekken dat het aan te pakken probleem is blijven bestaan. Hoe kunnen we dat probleem wel aanpakken, zonder dat we een tijdelijke oplossing, zoals een taskforce, nodig hebben?
Beter samenwerken als structurele oplossing
Om ondermijning tegen te gaan, moeten we beter samenwerken. Dat begint met het onderkennen dat we als maatschappij schade oplopen door ondermijnende activiteiten van criminelen. Dat betekent dat je als overheid met ondernemers in gesprek gaat over oneerlijke vormen van concurrentie. Dat je binnen je eigen organisatie werkt aan het wegnemen van naïviteit. Als je medewerkers zich bewust zijn van het feit dat ze criminelen (ongewild) helpen, dan kunnen ze daar wellicht wat aan doen. Vaak vraagt dat om het bij elkaar brengen van informatie uit verschillende afdelingen. Het vraagt ook om buiten de lijntjes van je eigen taak kijken, hoe ongemakkelijk dat soms ook is.
Bestuurlijke weerbaarheid kan omschreven worden als de mate waarin het lokaal bestuur in staat is de ondermijnende effecten van georganiseerde criminaliteit tegen te gaan, zowel preventief als reactief
Versterken weerbaar bestuur
Daarnaast vraagt de aanpak van ondermijning om een hogere bestuurlijke weerbaarheid, want alleen door het geven van tegendruk, voorkom je misbruik. Dat vraagt van de bestuurlijke partners om zelf hun zaken goed te regelen. Gemeenten, politie, de belastingdienst, het openbaar ministerie, al deze partijen moeten zich bewust zijn van het feit dat ze te maken hebben met de uitwassen van de criminaliteit. Daarvoor zijn de Regionale Informatie- en Expertisecentra (RIEC’s) ontstaan. Als samenwerkingsvorm maken zij het mogelijk om als partijen ondermijning aan te pakken. Dat vraagt van de partners zelf een inspanning om hun huis op orde te hebben; bestuurlijk weerbaar te zijn. Daarbovenop vraagt het van hen om samen te werken aan één gedeeld belang; een veilige maatschappij.
Uitdaging met een dynamisch karakter
Weerbaarheid is iets dynamisch, want waar je aan de ene kant tegendruk geeft, ontstaat aan de andere kant ruimte. Iemand die ooit judoles heeft gehad, weet het: door mee te bewegen kan je de ander uit positie brengen, het initiatief overnemen en daarmee jezelf verdedigen. Dat moeten we leren als maatschappij, want de overheid kan nu eenmaal niet overal tegelijk zijn.
Waterbed-effect voorkomen
Om een waterbed-effect te voorkomen helpt het, om samen met je buurgemeenten je veiligheidsbeleid op te stellen en af te stemmen. Dat zie ik gelukkig in steeds meer gemeenten gebeuren. Soms op initiatief van een politie basisteam, soms vanuit één van de gemeenten en vaak gestimuleerd door het RIEC.
Bestuurlijk instrumentarium gebruiken
Tegelijkertijd zie ik ook dat we nog maar weinig van de instrumenten tegen ondermijning inzetten. Natuurlijk hanteren veel gemeenten de Wet Bibob bij de vergunningverlening. Daardoor zien ze een verschuiving van de witwaspraktijken naar niet vergunde sectoren als kapperszaken, zonne- en nagelstudio’s. Tegengaan van witwassen blijft een kat-en-muisspel van de lange adem.
Wat kunnen lokale overheden eraan doen?
Gelukkig is er onderzoek gedaan naar wat overheden kunnen doen om hun weerbaarheid te vergoten. Klaas Litjens is afgestudeerd aan de Radboud-universiteit en zijn afstudeeronderzoek is specifiek gericht op de bestuurlijke weerbaarheid. Hij richtte zich op de praktijksituatie van twee vergelijkbare gemeenten met ongeveer 40.000 inwoners: Wijchen en Veldhoven. Op basis van academische inzichten heeft hij een model opgesteld waarmee de weerbaarheid beschreven kan worden. Dat model biedt handvatten voor het in kaart brengen en versterken van de bestuurlijke weerbaarheid. Een van de belangrijkste conclusies is dat bewustwording, beleidsvorming en actie hand in hand moeten gaan. Dat vraagt om het voeren van een dialoog met de stakeholders over bestuurlijke weerbaarheid. Die dialoog voedt de bewustwording en zet aan tot actie.
Continue aandacht nodig
Bestuurlijke weerbaarheid kent een preventief en reactief karakter. Als organisatie kan je je preventief opstellen tegen ondermijnende invloeden. Denk daarbij bijvoorbeeld aan een goed opgesteld en uitgevoerd Bibobbeleid. Tegelijkertijd moet je je ook voorbereiden op de mogelijkheid van verstoringen die je nog niet had voorzien. De gemeente Rotterdam heeft oplossingen gevonden om de verschuiving van witwaspraktijken naar niet vergunde sectoren te voorkomen. Zij houden zich actief bezig met dit soort vraagstukken. Daarmee zorgen zij ervoor dat je zonder al te veel problemen in kunt blijven spelen op nieuwe uitdagingen.
Weerbaarheid begint met bewustwording
Handelen vraagt om bewustwording. Zoals Johan Cruijff zei: “je gaat het pas zien als je het door hebt”. De eerste stap die je hoe dan ook moet zetten is om te praten over ondermijning. Door te werken aan die bewustwording ontstaan vanzelf vragen en komen er signalen. Door daarmee aan de slag te gaan en collega’s antwoorden te geven op de vragen die ze stellen, ontstaat draagvlak voor de aanpak van ondermijning. Het wordt immers duidelijk wat er speelt en wat je daaraan kunt doen. Dat betekent wel dat er veel van je gevraagd gaat worden. Bewustwording betekent namelijk dat je meer ziet, meer gaat doen en daarmee ook meer gaat vastleggen in beleid en processen. Dat vraagt om een heldere en realiseerbare strategie.
Hoe verder?
Werk je aan een weerbaar bestuur en kan je wat hulp gebruiken? Hoe vergroot je de weerbaarheid van je organisatie tegen ondermijning? Daarmee kan ik je bij helpen. Ik zet graag mijn ervaring met het opstellen van strategieën, de praktische ondersteuning bij het creëren van bewustwording en kennis van complexe vraagstukken rond data science in om je organisatie weerbaar te maken. Neem gerust contact met me op.